Vrijheid

Westerbork is een dorp, waarbij het begrip ’vrijheid’ goed past. Zowel historisch als maatschappelijk. Wat betreft de historie moet o.a. worden gedacht aan:

- De historische verbondenheid van het dorp Westerbork met Kamp Westerbork.

- Operatie Amherst in april 1945 en de aanval van Franse para’s op 9 april 1945 op de Duitse commandopost in het dorp Westerbork.                                                                                                                                                                   

Deze historische gebeurtenis is zowel in 2010 als in 2015 op grootse en passende wijze herdacht en gevierd. Ook in 2020 was een prachtig programma met vieringen en herdenkingen samengesteld. Helaas kon dit toen niet worden uitgevoerd vanwege de corona-pandemie. Deze vieringen en herdenkingen zijn in maart 2020 uitgesteld met de bedoeling om ze alsnog op een later tijdstip uit te voeren.

Na pogingen in april 2021 en september 2021 heeft de Kerngroep ’75 jaar Vrijheid’ Westerbork nu een programma samengesteld voor 4 t/m 10 april 2022. Dit programma staat elders op deze website onder het kopje ’Activiteiten’.

Maatschappelijk past het begrip ’vrijheid’ ook bij Westerbork vanwege de beleving van de inwoners en de ondernemingsgeest in het dorp. Er is een grote mate van activiteit en er worden veel evenementen georganiseerd. Ook kent het dorp veel verenigingen en stichtingen op het gebied van sport, cultuur en gezelligheid.

Jaarlijks schrijven leerlingen van de beide basisscholen in het dorp vrijheidsgedichten en maken ze vrijheidstekeningen. Een selectie hieruit krijgt een plek in de zes panelen die centraal in het dorp staan

.

Ook heeft de stichting een vrijheidsvlam bij het monument ’De Vlag’ geplaatst. Deze vlam brandt jaarlijks in de maanden mei en december.                     

                                                     AMHERST

Operatie Amherst was de codenaam van de geallieerden voor een speciale commando-actie op 7 en 8 april 1945 ter bevrijding van Drenthe als voorbereiding van de aanval van de Canadezen op Groningen, tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Franse parachutisten vormden een onderdeel van de SAS, de Britse, militaire Special Air Service. Zij moesten in de Operatie Amherst verkeersknooppunten en bruggen in Drenthe en Groningen veilig stellen. Op die manier konden Canadese troepen snel naar de stad Groningen trekken. De operatie was redelijk succesvol, al liep zij niet geheel volgens plan en sneuvelden er in Drenthe 33 Franse parachutisten,

Er werden 700 man gedropt, onder wie vier Nederlanders en één Syriër. Ongeveer de helft van hen kwam door slecht weer één tot enkele kilometers van het doel terecht. Ook konden een aantal jeeps niet gedropt worden. In totaal werden er 47 groepen gedropt. Zij moesten het opnemen tegen naar schatting 12.000 verspreid gelegerde Duitse militairen onder wie Nederlandse SS’ers.

Het Drentse hoofdkwartier van de Duitsers bevond zich in Westerbork, waar ongeveer 40-50 Duitsers verbleven en dat eveneens een doel vormde. Daar vlakbij waren 15 Fransen geland. Deze kregen steun van een plaatselijke knokploeg, en bonden de strijd aan met de Duitsers, maar leden wel verliezen, terwijl aan de Duitse kant onder meer een generaal werd uitgeschakeld.

Het nabije Luftwaffe-vliegveld Fliegerhorst Havelte moest worden aangevallen, maar bij aankomst bleek dat het al door de verschillende bombardementen van de RAF en de USAAF uitgeschakeld was.

Tevens kregen de para’s opdracht het Vliegveld Norg (Duits: Fliegerhorst Norg / Engels: Aerodrome Norg) tussen Norg en Peest uit te schakelen. Toen de para’s zich in de buurt van het vliegveld begaven, nadat ze enkele kilometers verderop bij Huis ter Heide waren geland, was het terrein al bijna verlaten. De Duitsers hadden zich reeds terug getrokken in de richting van Groningen. De overgebleven Duitsers bliezen vlak voor hun vertrek nog de aanwezige gebouwen op.

Enkele acties van de Fransen en anti-Duitse Nederlanders leidden tot represailles van de Duitsers. In Diever werd de NSB-burgemeester aangehouden door anti-Duitse Nederlanders, maar een groep SD’ers uit Steenwijk kwam hem ontzetten en arresteerde 11 mensen van wie zij er 10 bij het kerkhof van Diever vermoordden. De elfde overleefde door zich dood te houden tussen de slachtoffers.

Of de operatie echt nodig was geweest is nog steeds een punt van discussie.

 Monument in Assen 

(Tekst overgenomen uit Wikipedia) 

                                        BEVRIJDING DORP WESTERBORK  

WESTERBURCHT (voorheen café Slomp)

In de nacht van 8 op 9 april worden in Appelscha parachutisten afgeworpen. Hierbij heeft zich geheim agent Willem van der Veer gevoegd. Bij het aanbreken van de ochtend gaat Van der Veer per fiets naar Westerbork. Daar ontmoet hij de politieman Stoel die hem het een en ander over de para’s bij Witteveen vertelt. Samen gaan ze daar naar toe. 

Hier, in dit hotel dat in de oorlog café Slomp heette, was de commandopost van de Duitsers gevestigd. De generaal Böttger voerde hier het bevel. 

De Franse kapitein Betbèze, die in Witteveen is, krijgt opdracht van majoor Samson om de commandopost in Westerbork nog diezelfde middag aan te vallen. Betbèze is het niet geheel met deze beslissing eens. Zijn mannen zijn nog moe van het zoeken en het in veiligheid brengen van gedropte containers. Daarom wil hij liever ’s nachts aanvallen, ook al voor het verrassingseffect. 

In het huis hiernaast, tussen de dokterswoning en café Slomp, woonde aan de ene kant politieman Stoel en aan de andere kant was de telefooncentrale van de Duitsers. 

Kapitein Betbèze bereid zijn aanvalsplan voor. Het luidt als volgt: Een groep van 9 mannen, onder commando van adjudant Bouard, krijgt opdracht om de radiopost op te blazen om zo de tussenkomst van Duitsers, die in de boerderij van Pronk zijn ondergebracht, te verhinderen. Een groep van 6 mannen, onder commando van sergeant-chef Barthelemy, zal het kruispunt van de wegen Beilen-Westerbork-Zwiggelte onder controle houden. Een laatste groep van 6 mannen, onder commando van kapitein Betbèze zal de commandopost aanvallen. 

Volgens inlichtingen is het moreel van de Duitsers slecht.

Om half 3 in de middag gaat de commandogroep van 21 para’s met Van der Veer op weg naar Westerbork. Onderweg wordt een fietser aangehouden. Hij blijkt landwacht te zijn. Hij wordt ontwapend en wordt als gevangene meegevoerd. Om half vier nadert de groep de eerste bebouwing van Westerbork. Het is er rustig. Veel mensen zitten in de tuin. 

De familie Slomp ziet echter een groep gewapende mannen aankomen. De Fransen zijn er dan al in geslaagd om op 200 meter van de commandopost te komen. Maar dan, als er nog 100 meter moet worden afgelegd, komt er een Duitse schildwacht aan. Hij aarzelt en draait zich om. Hij heeft waarschijnlijk de situatie begrepen en wil alarm slaan. Kapitein Betbèze begrijpt dat nu het verrassingselement is verdwenen. Hij schreeuwt naar zijn mannen: Vooruit!

De aanval is begonnen en 21 para’s stormen naar voren. De schildwacht en zijn hulp sneuvelen als eersten. De Duitsers, leden van de staf, rennen naar hun wapens en schreeuwen: Tommies! Dan komen ze weer tot zichzelf. Bovendien zijn ze goed bewapend en kunnen ze zich verschuilen achter stenen muren.

Als Betbèze dicht bij de commandopost is, komt vanuit café Slomp een eerste vuursalvo die voor hem bestemd is. Gelukkig mist de vijand in de haast. Enkele para’s hebben dekking gezocht achter een boom, op ongeveer 10 meter afstand van café Slomp. 

Drie Duitsers vertonen zich bij het huis van smid Rabbers. Eén van hen wordt dodelijk verwond. Er klinkt een bevel van kapitein Betbèze: Ga naar de andere kant van de Hoofdstraat. De para’s Jacir en Marché zorgen voor dekkingsvuur. Korporaal Bonjean en kapitein Betbèze worden beiden getroffen. Ook een rijzige man in een leren jas en met een mitrailleur wordt geraakt. De Feldgendarmerie van Nederland heeft haar chef verloren. 

Korporaal Bonjean ligt nog altijd midden op straat. De gewonde kapitein Betbèze geeft opdracht hem daar weg te halen. Korporaal Marché schiet op de Duitsers, maar wordt zelf dodelijk getroffen. Luitenant Le Bobinec probeert Bonjean weg te slepen, maar wordt door een kogel in de rug geraakt en blijft ook op straat liggen. Kapitein Betbèze ziet dat zijn jonge officier gewond is en rent nu zelf de straat op. Met hulp van korporaal-chef Creau sleept hij Bonjean en Le Bobinec van de Hoofdstraat af en brengt ze in veiligheid.

De aanvallers kunnen niet verder. De aanval neemt voor de Fransen een catastrofale omvang aan. Beschut achter dikke muren en vanaf de bovenverdieping kunnen de Duitsers naar hartenlust schieten, temeer omdat de Fransen een rode baret dragen en daarmee goed opvallen. Tweede luitenant Borang wordt geraakt, maar slaagt erin zich naar een kippenhok te slepen. Kapitein Betbèze is diep bedroefd. Hij moet zijn hulp achterlaten. 

Het gevecht, dat maar 20 minuten had mogen duren, duurde tenslotte 1 uur en een kwartier. Eén Fransman dood, twee zwaargewond en enkele lichtgewonden. De opgepakte landwacht had overigens geluk bij het gevecht. Hij kon vluchten, omdat er niet op hem werd gelet. 

Gelukkig kwam voor Westerbork de bevrijding, maar de landwacht werd opnieuw opgepakt en in gevangenschap genomen. 

KERK

Toen de Fransen met Van der Veer vanuit Witteveen en Garminge richting Westerbork liepen was de kerktoren het eerste wat ze zagen. Deze toren waarin Van der Veer zich een paar keer had verstopt om de Duitsers te kunnen bespioneren. Die zaten immers tegenover de kerk: het commando-centrum bij Slomp en de telefoon-centrale in het huis ernaast. 

Tijdens de aanval van de Fransen kon Van der Veer alleen maar machteloos toezien, een bijdrage leveren kon hij niet. Hij is toen maar naar de school van Meester Smit gegaan: de School met den Bijbel.

Kapitein Belbéze, de Franse commandant ter plaatse had zich met andere overlevenden aan de zuidflank van het dorp gehergroepeerd. Daar krijgen ze een alarmerend bericht: er was Duitse versterking onderweg vanuit het Kamp Pieterberg! De Duitsers waren zonder twijfel gewaarschuwd door een gevluchte landwachter. Dominee Krol besluit de zondagsdienst af te gelasten. Als er een aanval zou komen dan liepen de kerkgangers immers groot gevaar! 

Tegenover deze kerk woonde dokter Boezeman die samen met zuster Swart veel gewonden heeft verzorgd. Tijdens het gevecht bij Slomp gingen 2 parachutisten het huis van zuster Swart binnen. Een van hun was gewond. De zuster woonde in het Groene Kruis gebouwtje achter het huis hier tegenover. De gewonde para werd verzorgd en vluchtte via de achterdeur naar een schuurtje van de familie Pronk. Op dat moment bonsden de Duitsers op de voordeur van zuster Swart. Ze deed de deur rustig open, waarop de Duitsers dwingend vroegen of zij ook Fransen had gezien. Zuster Swart antwoordde kalm, maar met een hevig kloppend hart, dat ze niemand had gezien. Het werd nog spannender voor de zuster toen de Duitsers binnen wilden kijken omdat ze dachten een benzinelucht te ruiken. Dat was vermoedelijk de lucht van ether die zuster Zwart had gebruikt bij de verzorging van de gewonde Fransman. Ze wist de Duitsers echter op andere gedachten te brengen, waarna deze niet verder aandrongen en weer weggingen.

De Westerborkers leefden vervolgens nog een paar dagen in grote spanning. Zo werden inwoners opgepakt door de Duitsers; onder hen was ook Dominee Krol. De Duitsers wilden van hem weten waarom hij de kerkdienst niet door had laten gaan. Ze vermoedden namelijk dat Dominee Krol meer wist van een aanval door de Fransen. Alhoewel dat ook zo was, gaf de dominee geen krimp! Hij hield zich van de domme en antwoordde:”Er zat maar één man in de kerk!”. Daarop gaven de Duitsers hem te kennen dat Gods Woord altijd verkondigd moest worden; ook al zat er helemaal niemand in de kerk. 

De opgepakte inwoners werden naar Kamp Pieterberg gebracht. Daar werd hun medegedeeld dat ze de volgende morgen, dat was op dinsdag, doorgeschoten zouden worden …! Een dramatische, lange nacht volgde. Naast allerlei nachtgeluiden hoorde men ook af en toe oorlogslawaai: explosies en schieten. Dat bleken de diverse bruggen te zijn die de Duitsers in de lucht lieten vliegen. 

De Duitsers werden steeds nerveuzer! Helemaal toen het geronk van zware motoren dichterbij kwam. Naar mate de nacht vorderde, liep de spanning in het kamp op. Zouden de Duitsers uitvoeren wat ze hadden aangekondigd? Gelukkig kwam het niet zo ver. De gevangen genomen inwoners kregen tegen de ochtend te horen dat ze maar naar huis moesten gaan. Dit was niet tegen dovemansoren gezegd, binnen de kortste keren was iedereen vertrokken! 

Even later kwamen er 3 kleine tanks naar het Kamp Pieterberg. Het bleken Poolse militairen te zijn die van Van der Veer en Stoel hadden gehoord dat er daar gijzelaars gevangen werden gehouden. Ze wisten niet dat deze kort daarvoor vrij waren gelaten en dat zonder bloedvergieten!

Met uitzondering van een paar achtergebleven militairen waren er op die dinsdag in Westerbork geen Duitsers meer. De kerk maar vooral de toren had z’n dienst als uitkijkpost bewezen! En tot op de dag van vandaag waakt die toren nog steeds over Bork!

GEMEENTEHUIS

Hier in dit Aole Gemientehoes zetelde de NSB burgermeester. Hij was door de Duitsers aangesteld nadat de onvolprezen burgermeester J.H.A. Gualthérie van Weezel op 18 februari 1944 door een noodlottig auto-ongeval om het leven was gekomen. Hij was toen ongeveer 2,5 jaar burgemeester van Westerbork, want op 10 november 1941 werd hij als zodanig benoemd … in de oorlog dus.

Uit allerlei bronnen is gebleken dat dhr. Gualtherie van Weezel aan de goede kant, zoals men dat toen noemde, moet hebben gestaan. Na de oorlog werd bijvoorbeeld bekend dat hij regelmatig met de kunstenaar Reinhart Dozy sprak over diens werk in het verzet. En op 20 februari 1943 kwam hij openlijk in verzet tegen de door de Duitsers opgelegde maatregelen. Hij schreef een brief waarin hij o.a. zei: “De maatregelen, die in den laatsten tijd door de bezettingsautoriteiten in ons land worden genomen, vervullen mij met grote zorg! Niet in de laatste plaats omdat ik bemerk dat vele mijner ingezetenen in diepe ongerustheid verkeren!” Hij doelde daarbij op diverse maatregelen die tegen jongeren werden genomen, zoals de verplichte tewerkstelling in Duitsland.

Hij stelde verder in de brief van 20 februari 1943, dus midden in de oorlog: “Indien ik medewerking zou verleenen aan het uitzenden mijner ambtenaren, dan kom ik in strijd met mijn eer en geweten!” Een zeer gedurfde en moedige uitspraak!

Zijn opvolger, dat is te begrijpen, moest persé een NSB burgermeester worden. Op die manier probeerde de bezetter meer grip op de samenleving te krijgen.

Willem van der Veerwas na het vuurgevecht bij Slomp naar boer Sliekers in Garminge gevlucht. Een klein meisje had hem verteld dat de Duitsers hem in Westerbork zochten. Op dinsdag 10 april ging hij ’s morgens heel vroeg naar buiten en zei tegen iedereen die hij zag: “Bereid je er maar op voor dat de tanks er aan komen!” Hij herkende het zo kenmerkende geronk, ook al was dat nog op zo’n 8 kilometer afstand! Hij verkleedde zich bij Sliekers als boer: boerenkleren aan en een pet op. Hij pakte het pistool van Stoel. Zijn bedoeling was om de burgemeester en de wethouders zo snel mogelijk gevangen te nemen. Op die manier zou hij gijzelaars krijgen, waarmee hij het leven van anderen kon redden! Ook wilde hij de Nederlandse vlag weer op het gemeentehuis zien wapperen als de tanks het dorp in kwamen rijden!! 

Van der Veer ging naar het gemeentehuis; de deur was open. De bewaker kwam naar hem toegelopen. Van der Veer vroeg hem of hij de burgermeester kon spreken. Hij zei:”Ik heb een belangrijke boodschap!”. De bewaker kwam terug en gaf aan dat de burgermeester hem kon ontvangen. Willem van der Veer stapte de raadszaal binnen waar de burgermeester samen met 5 raadsleden aanwezig was. Met heldere stem zei hij: “Ik ben Van der Veer; dat staat op mijn ausweis! Ik heb iets voor u!” Hij haalde zijn wapen te voorschijn en zei: “U bent vanaf nu allen mijn gevangenen!” Daarop zei de burgermeester: “Meneer Van der Veer, wij weten dat de zaak verloren is en daarom zijn we hier om ons over te geven!”.

Van der Veer kreeg een kopje koffie aangeboden en zo zat hij daar: als vermeende terrorist koffie te drinken met een foute burgemeester en NSB-ers … Hij had inmiddels de ramen opengezet: het was immers mooi weer. De aanstormende tanks waren in de verte te horen. Op dat moment ging de telefoon! Het bleek de commandant van Kamp Westerbork te zijn; Gemmeker. Die vroeg: “Spreek ik met de burgermeester?” “Ja”, zei Van der Veer, die overigen slecht Duits sprak. Gemmeker vroeg daarop: “Hoe is de situatie in Westerbork?” Vervolgens wachtte hij op het antwoord wat nogal onduidelijk overkwam. Gemmeker vroeg vervolgens: “Wat is dat? Bent u de burgermeester wel?!”. Daarop sprak Van der Veer de historische woorden: “Do you speak English?! No ?! Geen zorgen: binnenkort heeft u voldoende tijd om die taal te leren!”. 

De NSB burgermeester probeerde nog de Nederlandse vlag voor het gemeentehuis in top te krijgen. Maar Pronk kon dat niet aanzien en griste hem de vlag uit handen. Hij zei: De Nederlandse vlag hijsen doen alleen echte Nederlanders!! Op dat moment was Westerbork bevrijd! 

Geschreven door Geesje Bouwman

                                       HET MONUMENT ’DE VLAG’

Vorm en materiaal
Het monument ‘De Vlag’ in Westerbork is een bronzen vlag, geplaatst op een bakstenen sokkel. Op de sokkel is een plaquette aangebracht. Het monument is 2 meter hoog, 84 centimeter breed en 52 centimeter diep.

Het monument word geflankeerd door twee schuine bakstenen muurtjes met daarop vier verschillende natuurstenen plaquettes. De meest linkerplaat ‘Du ciel la liberté’is een natuurstenen gedenksteen met in reliëf een
mannenfiguur aan een parachute die een geweer vasthoudt. De tweede plaat links van de vlag memoreert ‘Strijd’. De plaat rechts van de vlag memoreert ‘Verzet’ en de meest rechterplaat ‘Onschuld’. De plaquettes zijn 50 centimeter hoog en 50 centimeter breed.

Teksten
De tekst op de meest linker plaquette luidt:

‘DRENTS GENOOTSCHAP
DU CIEL LA LIBERTE
1945 APRIL 1955
SAS’.

De tekst op de plaquette links van de vlag luidt:

‘STRIJD

DANKZIJ HUN MOED EN HUN OFFERS
IS EEN ANDERE TIJD AANGEBROKEN
WAARDOOR WIJ KUNNEN ADEMEN
IN VRIJHEID

TER NAGEDACHTENIS AAN DE MILITAIREN UIT VELE
LANDEN DIE IN WESTERBORK SNEUVELDEN
TER HERINNERING AAN DE MILITAIREN UIT
WESTERBORK DIE ELDERS OM HET LEVEN KWAMEN’.

De tekst op de plaquette op de sokkel van de vlag luidt:

‘VLAG

SYMBOOL VAN OVERWINNING OP HET KWADE,
VAN HERWONNEN VRIJHEID EN
HOOP OP DE TOEKOMST

ARMANDO’

De tekst op de plaquette rechts van de vlag luidt:

‘VERZET

ZIJ STONDEN OP, LUISTEREND NAAR
DE STEM VAN HUN GEWETEN,
MEER DAN NAAR HET FLUISTEREN
VAN HUN ANGST

TER NAGEDACHTENIS AAN DE INWONERS VAN
WESTERBORK DIE VERZET DURFDEN TE BIEDEN EN
AAN VERZETSMENSEN VAN ELDERS DIE HUN LEVEN
GAVEN VOOR HUN DADEN IN DEZE GEMEENTE’.

De geschiedenis
Het monument ‘De Vlag’ herinnert de inwoners van Westerbork aan de herwonnen vrijheid in 1945 en aan de hoop op een vredige toekomst. Tevens herinnert de meest linker plaquette ‘Du ciel la liberté’ de inwoners van Westerbork aan de bevrijding van het dorp in 1945 door Franse parachutisten. De andere plaquettes herinneren aan de inzet van de geallieerde militairen, het verzet en de burgerslachtoffers.  ’De Vlag’ gemaakt door Armando

De plaquette ‘Du ciel la liberté’ (vanuit de lucht kwam de vrijheid) houdt de herinnering aan de Franse paramilitairen levend. Bij de gevechten in het dorp op 8 april 1945 sneuvelden drie paramilitairen. Het doel van de gevechten was het uitschakelen van de Duitse commandopost, die gevestigd was in café-restaurant Slomp. Aangenomen werd dat de Duitse commandant door de
paramilitairen doodgeschoten was. Na de oorlog maakten de memoires, die deze commandant, de generaal Böttger in 1958 in Bremen had geschreven, duidelijk dat hij zijn verwondingen had overleefd. Een groot aantal echter van de Duitse militairen zijn wel gesneuveld en die overbleven werden de dag na de aanval geëvacueerd.

Oprichting
Tot het samenvoegen van de drie verschillende monumenten, ‘De Vlag’, ‘Du ciel la liberté’ en de plaquettes van de begraafplaats, werd besloten omdat een centrale herdenkingsplaats in het dorp Westerbork ontbrak.

Onthulling
Het monument werd op 25 april 2004 onthuld.